Γεωμετρική περίοδος
ΟΔΥΣΣΕΙΑ - ΙΛΙΑΔΑ
Η Οδύσσεια έχει έκταση περίπου 12.000 στίχων και ανήκει στην
ίδια μεγαλόπνοη επική παράδοση με την Ιλιάδα. Μοιράζεται με αυτήν πολλά στοιχεία
από την τυπική γλώσσα των επών, μέρος του θεματικού υλικού και αρκετές μορφολογικές
ιδιαιτερότητες. Πρόκειται όμως κατά βάθος για ένα διαφορετικού είδους ποίημα.
Η Οδύσσεια κατά κάποιο τρόπο επεκτείνει τα όρια του ηρωικού στοιχείου σε νέες
περιοχές πέρα από τη ρώμη και τις πολεμικές αρετές. Σε αυτήν εντάσσονται και
αξίες όπως η εγκαρτέρηση, η αντοχή, η οικογενειακή γαλήνη, ο σεβασμός ανάμεσα
σε άντρες και γυναίκες, η συζυγική αγάπη, η αγάπη του παιδιού προς τον πατέρα,
η ομορφιά της φύσης και τελικά μία πιο ώριμη και κάπως μελαγχολική αποδοχή
της ανθρώπινης μοίρας. Η σύγκρουση για το δημόσιο συμφέρον και η νομιμοφροσύνη
έχουν αντικατασταθεί από τον αγώνα για την προσωπική, οικονομική και πολιτική
επιβίωση.
Το αρχέτυπο της ιστορίας του περιπλανόμενου ναυτικού έχει αναγνωριστεί σε
ανατολικά επικά έργα, αλλά το προφορικό υλικό από το οποίο συγκροτήθηκε η
Οδύσσεια άρχισε να δημιουργείται στα μυκηναϊκά χρόνια. Φαίνεται να συντάχτηκε
στη μορφή που τη γνωρίζουμε μία γενιά μετά την Ιλιάδα και πιθανόν, όπως είχε
υποστηρίξει ο Λογγίνος ήδη από την αρχαιότητα, να είναι έργο της γεροντικής
ηλικίας του Ομήρου. Η γλώσσα της παρουσιάζει επαναλήψεις, είναι συχνά ασαφής
και συμβατική σε σχέση με την Ιλιάδα, αλλά δεν καταλήγει ποτέ να είναι πλεονάζουσα
και μονότονη όπως στη σύγχρονη προφορική ποίηση ή στο μεγαλύτερο μέρος των
γραπτών αφηγηματικών ποιημάτων. Οι κοινοί λογότυποι μεταξύ των δύο επών είναι
εντυπωσιακά λίγοι, ενώ υπάρχουν και ορισμένοι που απαντούν στο ένα μόνο από
τα δύο. Ο λόγος στην Οδύσσεια είναι περισσότερο γαλήνιος -σχεδόν χαλαρός-
σε σύγκριση με την Ιλιάδα. Το ύφος της αφήγησης είναι λιγότερο δυνατό και
εκφραστικό. Η δράση όμως είναι τόσο περίπλοκη και αναπάντεχη, ώστε να μη χρειάζεται
λεκτικούς αντιπερισπασμούς, ηχηρά επίθετα και πομπώδεις παρομοιώσεις.
Η πρώτη ιστορικά γνωστή
καταγραφή της Ιλιάδας -όπως άλλωστε και της Οδύσσειας- έγινε στην Αθήνα με
εντολή του Πεισίστρατου, γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. Την εποχή που τα
έπη καταγράφτηκαν και χωρίστηκαν σε ραψωδίες από τους αλεξανδρινούς φιλολόγους
(3ος-2ος αιώνας π.Χ.) υπήρχαν αρκετές τοπικές εκδόσεις τους· η Αργολική, η
Κυπρία, η Κρητική, η Σινωπική και άλλες. Οι αλεξανδρινοί, επίσης, θεωρούσαν
ότι πολλοί στίχοι είχαν παρεισφρήσει αργότερα και δεν ήταν γνήσιοι. Δε συμφωνούσαν,
ωστόσο, μεταξύ τους για το ποιοι ακριβώς ήταν οι εμβόλιμοι στίχοι. Ανάλογες
επεμβάσεις -προσθαφαιρέσεις στίχων- πραγματοποίησαν και οι φιλόλογοι της Περγαμηνής
σχολής. Η σύγχρονη εντούτοις κριτική θεωρεί ως κατοπινές επεμβάσεις πολύ λιγότερους
στίχους απ' ό,τι οι παλαιότερες γενιές φιλολόγων.
Η Ιλιάδα είναι μία επιβλητική σύνθεση περίπου 16.000 στίχων με στενά συνδεόμενη
γλώσσα και δράση. Η βασική δομή της είναι σχετικά απλή, αλλά συχνά περιπλέκεται
από λεπτομερείς περιγραφές και μακροσκελείς παρεκβάσεις. Ορισμένα τμήματά
της, όπως ο χαρακτηριστικός κατάλογος των πλοίων στη ραψωδία Β, προέρχονται
πιθανόν ατόφια από το παραδοσιακό υλικό. Η χρήση λογοτύπων είναι περισσότερο
εμφανής απ' ό,τι στην Οδύσσεια, φαινόμενο εν μέρει αναμενόμενο εξαιτίας του
θέματος που απαιτεί επαναλαμβανόμενες περιγραφές συγκρούσεων και μονομαχιών.
Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Ιλιάδα είναι κατ' εξοχήν έπος ηρωικό και
πολεμικό. Αποτελεί μάλιστα κατόρθωμα του ποιητή ότι ελαφραίνει τη μονοτονία
των μαχών με έξυπνες παρεκβάσεις και πολλές παρομοιώσεις.
Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι τυπική και καμιά φορά βαρετή, έχει όμως
και στιγμές εξαιρετικής δύναμης, υποβολής και περιεκτικότητας. Το αυστηρό
και επιβλητικό ύφος είναι λίγο άκαμπτο και στρατιωτικό ως προς τον τόνο και
τη λεπτομέρεια. Εξυπηρετεί, όμως, την πραγμάτευση πολεμικών καταστάσεων και
χαρακτήρων καθώς και το ηρωικό σύστημα αξιών. Επιπλέον, σημαντική είναι η
χρήση του άμεσου λόγου που προσδίδει δραματικότητα και σφρίγος στην αφήγηση.
Τέλος, οι ειρηνικές σκηνές -όπως αυτές που διαδραματίζονται πίσω από τα τείχη
της Τροίας- όσες αναφέρονται με αφορμή κάποιες παρεκβάσεις ή εκείνες που περιγράφουν
την ασπίδα του Αχιλλέα φανερώνουν ότι το "ηρωικό" έπος περιελάμβανε
και άλλα στοιχεία πέρα από τα στρατιωτικά κατορθώματα.
Η Ιλιάδα ανήκει σε εκείνα τα ελάχιστα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που άσκησαν μοναδική γοητεία και τεράστια επιρροή από τη στιγμή της δημιουργίας τους μέχρι σήμερα. Mόνο με τη Βίβλο μπορεί να συγκριθεί η επίδραση και η σημασία που είχε τουλάχιστον για το Δυτικό κόσμο. Ίσως, γιατί κατά κάποιον τρόπο τον εμπεριέχει.